Repozytorium polskich przekładów Williama Shakespeare’a w XIX wieku: zasoby, strategie tłumaczenia i recepcja

O projekcie

Strona Polski Szekspir UW – Moduł XIX wiek powstała w ramach projektu Repozytorium polskich przekładów dramatów Williama Shakespeare'a w XIX wieku: zasoby, strategie tłumaczenia i recepcja (UMO-2015/17/B/HS2/01784) finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki i realizowanego w latach 2016-2019 na Wydziale Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Celem przedsięwzięcia było stworzenie kolekcji, która z jednej strony oferowałaby elektroniczny dostęp do dziewiętnastowiecznych przekładów Shakespeare’a, z drugiej zaś służyła opracowaniami rekonstruującymi okoliczności powstania i recepcję zgromadzonych tekstów. W centrum naszego zainteresowania były więc szeroko pojęte procesy asymilacji literatury obcej w przekładzie, w całym ich skomplikowaniu i dynamice, z uwzględnieniem zmiennych mód, konwencji, upodobań literackich i potrzeb scenicznych. Zgromadzona w ten sposób wiedza dostępna jest na stronach repozytorium Polski Szekspir UW– Moduł XIX wiek, jak również w formie dwutomowej publikacji elektronicznej.

Niewątpliwie zestawienie tego typu informacji jest tylko pierwszym krokiem na drodze do poszerzonych, interdyscyplinarnych badań nad polskimi tłumaczeniami Shakespeare’a w XIX wieku i, dalej, nad specyfiką recepcji dramatu w przekładzie, a przede wszystkim (w połączeniu z już prowadzonymi pracami nad drugą częścią repozytorium – Modułem XX i XXI wiek) nad długofalową recepcją literatury kanonicznej i związanymi z nią strategiami retranslacji. Powstaniu projektu towarzyszyło głębokie przekonanie, że nasza wiedza o zjawiskach, które zdominowały pierwsze sto lat recepcji Shakespeare’a w przekładzie, ma istotne luki, stąd też wiarygodne budowanie syntezy wypada rozpocząć od skrupulatnego przebadania materiałów źródłowych i ustalenia przebiegu procesów składowych, które złożą się na obraz tej trudnej, niespokojnej epoki.

Punktem wyjścia dla projektu była refleksja przekładoznawcza, zwłaszcza zaś opisowe studia nad przekładem, z metodologicznym naciskiem na relację między tłumaczeniem a kulturą docelową, a co za tym idzie, świadomość zmienności, czy nawet ulotności, ocen krytycznych wyprowadzonych z nietrwałych zaleceń normatywnych odnośnie do tego jaki jest, lub powinien być, idealny przekład Shakespeare’a. Z tych samych przesłanek wynikało zainteresowanie uwarunkowaniami historycznymi i geograficznymi, które w tak wielkim stopniu zdecydowały o przyjęciu, stłumieniu lub odrzuceniu poszczególnych przedsięwzięć przekładowych. Charakterystyczna nieciągłość procesów literackich i rozproszenie centrów kulturowych spowodowane rozbiorami, powstaniami i falami represji przyniosły nieformalny podział na tłumaczy kresowych, stołecznych i emigracyjnych. Względna peryferyjność części inicjatyw przekładowych zepchnęła je poza obszar zainteresowań historyków literatury, a w konsekwencji – w niebyt.

Polskie zasoby przekładów Shakespeare’a z XIX wieku to duży i niejednorodny zbiór. Nie licząc egzemplarzy teatralnych, przekładów cząstkowych i tłumaczeń pozostawionych w rękopisach, pełnowartościowe przekłady z oryginału to ponad sto tekstów, wydanych w formie książkowej lub drukowanych na łamach czasopism, głównie „Kłosów” i „Biblioteki Warszawskiej”. Usystematyzowanie korpusu przekładów pod względem chronologii i przestrzeni nie jest łatwe. Miejsca powstania tłumaczeń zwykle nie są miejscami ich publikacji, z kolei daty ukończenia poprzedzają niekiedy o wiele lat daty wydania. Zróżnicowane jest też tempo prac tłumaczy: jedni poświęcają Shakespeare’owi kilka lub kilkanaście miesięcy pracy, inni cyzelują swe teksty do śmierci. Spośród dwudziestu siedmiu włączonych do repozytorium tłumaczy, czternastu przetłumaczyło tylko jedną sztukę, zwykle tylko raz wydaną. Kolejnych sześciu przetłumaczyło mniej niż cztery dramaty, tylko kilku przełożyło więcej: Ignacy Hołowiński – sześć, Stanisław Egbert Koźmian – siedem, Jan Komierowski – dziesięć, Józef Paszkowski – trzynaście i rekordzista, Leon Ulrich – wszystkie trzydzieści siedem dramatów uznawanych wówczas za komplet dzieł Stratfordczyka. Dane ilościowe nie zawsze jednak odzwierciedlają rzeczywiste znaczenie przekładu: zarzewiem burzliwych sporów krytycznych bywały pojedyncze tłumaczenia, natomiast niektóre teksty spoza głównego nurtu recepcji literackiej cieszyły się zaskakująco intensywnym przyjęciem przez teatr.

Repozytorium Polski Szekspir UW oferuje dostęp do wszystkich kompletnych dziewiętnastowiecznych wydań przekładów Shakespeare’a z oryginału oraz do pogłębionych studiów przedsięwzięć przekładowych uporządkowanych wedle postaci dwudziestu siedmiu tłumaczy, których prace ukazały się w XIX lub – jako kontynuacja wcześniejszych działań – na początku XX wieku.

Przekłady dostępne są w formacie pdf (tłumaczenie lub tłumaczenie wraz z paratekstami) oraz, w wypadku kilku przekładów Józefa Paszkowskiego, w formie plików tekstowych. Zasoby można przeszukiwać według zadanych kryteriów, takich jak tytuł, nazwisko tłumacza, data i miejsce wydania, jak również dwóch dodatkowych kryteriów wywiedzionych z historii przekładu – miejscu oraz czasie powstania tłumaczenia. Te stosunkowo liczne możliwości przeszukiwania zasobów odzwierciedlają historyczno-geograficzny porządek zdarzeń i procesów, który są również przedmiotem osobnych opracowań o charakterze syntezy (w druku lub w przygotowaniu), wykraczających zakresem i metodologią poza cele krótkiego grantu badawczego.

Na stronach tłumaczy umieszczamy zwięzły opis przedsięwzięcia tłumaczeniowego. Pełne wersje studiów przypadku (do pobrania z tych samych stron w formacie pdf) zestawiają informacje o sylwetce tłumacza, strategii i recepcji przekładu.

Rekonstrukcja indywidualnych przedsięwzięć przekładowych przynosi wiele, dotąd nieznanych, informacji o socjologicznych i psychologicznych uwarunkowaniach aktywności tłumaczy. Praca nad dramatami Shakespeare’a zwykle współistnieje z innymi zajęciami literackimi, bywa jednak przeciwwagą dla pierwotnego powołania (Ignacy Hołowiński i Placyd Jankowski są duchownymi, Władysław Matlakowski – lekarzem). Dla części tłumaczy Shakespeare jest odpowiedzią na życiowy dramat. Po ciężkiej walce z chorobą (zwykle gruźlicą) przedwcześnie umierają Adam Pajgert, Józef Paszkowski, Józef Szujski, Władysław Matlakowski, Apollo Korzeniowski i Julian Korsak. Po dramaty Shakespeare’a sięgają zesłańcy: Apollo Korzeniowski, Antoni Pietkiewicz i Gustaw Ehrenberg oraz emigranci – Stanisław Egbert Koźmian, Leon Ulrich i Krystyn Ostrowski. Przeszkodą w realizacji dobrze zapowiadających się przedsięwzięć są zwykle względy finansowe, ostracyzm środowiska, czasem presja wydawnicza. Żaden z dziewiętnastowiecznych tłumaczy nie deklaruje, że osiągnął zamierzony cel.

Podrozdziały poświęcone sylwetkom tłumaczy zawierają podstawowe dane biograficzne, ze szczególnym uwzględnieniem informacji o wykształceniu tłumacza, znajomości języków obcych i wiedzy literackiej.

Opis kariery zawodowej służy przede wszystkim ukazaniu jej związków z projektem przekładowym. Uwzględniane jest również zaangażowanie tłumacza w inne przedsięwzięcia literackie, takie jak twórczość własna, przekłady innych autorów lub z innych języków, praca dla teatru, praca naukowa bądź krytyka literacka. Przytaczane są różnorodne opinie współczesnych o tłumaczu, zwłaszcza w kontekście jej lub jego zainteresowania twórczością Shakespeare’a. W przypadku postaci szeroko omawianych w opracowaniach bibliograficznych lub indywidualnych monografiach zestawiane fakty są opatrzone odwołaniami do stosownej literatury przedmiotu, bez drobiazgowych analiz zachowanych materiałów. Z kolei w przypadku mało znanych tłumaczy bądź też postaci, których aktywność przekładowa nigdy nie była przedmiotem badań, podrozdziały zawierają szczegółowe odniesienia, niekiedy też obszerne cytaty ze wszystkich materiałów źródłowych, rękopiśmiennych i drukowanych, do jakich udało się dotrzeć w ramach kwerend, a które nie były analizowane przez innych badaczy.

Podrozdziały poświęcone strategii tłumaczenia odwołują się do dwóch rodzajów źródeł: oświadczeń tłumaczy oraz analiz przekładów.

I tak, referowane są poglądy samych tłumaczy na strategię przekładu Shakespeare’a, ich opinie o innych tłumaczeniach, jak również refleksje na temat własnego przedsięwzięcia, związane z szeroko pojętą motywacją, doświadczeniem pracy nad tekstem, reakcjami na krytykę i recepcję teatralną, uwarunkowaniami materialnymi, wreszcie ewentualnymi przyczynami przerwania lub zaniechania przedsięwzięcia. Przedstawiane są również ustalenia dotyczące miejsca, czasu i chronologii powstawania przekładów. Drugi rodzaj źródeł stanowią same tłumaczenia, opisywane pod kątem rozwiązań prozodycznych, technik przekładu, modyfikacji strategii tłumaczenia oraz decyzji o włączeniu do edycji przypisów i objaśnień. Sygnalizowana jest także przynależność tłumaczeń do trzech wyodrębnionych w toku badań kategorii: tłumaczeń inicjalnych (pierwszych przekładów, podejmowanych w pustce recepcyjnej, z ambicją ustanowienia kanonu), tłumaczeń polemicznych (rywalizujących z tłumaczeniami inicjalnymi o miejsce w kanonie) oraz retranslacji (powstających już po ustabilizowaniu się zestawu przekładów kanonicznych, motywowanych potrzebą aktualizacji języka lub konwencji literackich).

Podrozdziały poświęcone recepcji zestawiają w miarę możliwości wszystkie opinie na temat przekładu, formułowane na poszczególnych etapach istnienia tekstu, ze szczególnym uwzględnieniem pierwotnego przyjęcia przez krytykę literacką i teatr.

Zestawienie ocen pozwala na wychwycenie zmian w ocenie przedsięwzięcia, uwarunkowanych doraźnymi preferencjami estetycznymi i metodologicznymi, niekiedy też przesłankami osobistymi lub politycznymi. Podrozdziały informują o wszystkich reedycjach, zmianach w tekstach przekładu (również w stosunku do ogłaszanych wcześniej urywków), jak również zwięźle komentują recepcję sceniczną. W tym ostatnim wypadku podawane są informacje o premierach z wykorzystaniem przekładu, kompilacjach, zachowanych egzemplarzach teatralnych, a także opiniach o przekładzie, zawartych w recenzjach przedstawień. Dołączamy również bibliografię tłumaczeń, z uwzględnieniem wszystkich dziewiętnastowiecznych edycji, jak również wcześniejszych publikacji w formie cząstkowej.

Uzupełniając wiedzę o przedsięwzięciach tłumaczeniowych, korzystaliśmy z istniejących opracowań biograficznych i bibliograficznych, skrupulatnie sprawdzając wszystkie tropy szekspirowskie rozsiane po rozmaitych rodzajach źródeł, drukowanych i rękopiśmiennych, zgromadzonych w archiwach państwowych i prywatnych, a także w miarę możliwości dodając informacje o publikacjach, recenzjach i polemikach prasowych. Ufamy że zebrane przez nas informacje przyczynią się do powstania pokrewnych projektów badaczy z innych dziedzin, a rozwój humanistyki cyfrowej w znaczący sposób przyspieszy kompleksową analizę ogromnych zasobów dziewiętnastowiecznej prasy oraz dostęp do rozproszonych zasobów archiwalnych. Szczególne nadzieje wiążemy z badaniami historyków i literaturoznawców nad boleśnie zapomnianą postacią Jana Komierowskiego, onegdaj wydawcy poezji Andrzeja Morsztyna, którego trzytomowe tłumaczenie dzieł Shakespeare’a przypisano innej osobie.

Repozytorium Polski Szekspir UW aktualizuje wiedzę o polskiej recepcji Shakespeare’a w przekładzie w XIX wieku, a także ułatwia analizy porównawcze tłumaczeń, w ujęciu synchronicznym i diachronicznym, nie zachęca jednak do ferowania ocen.

Przeciwnie, wiedza o postrzeganiu tych samych przedsięwzięć przekładowych na przestrzeni lat, dekad, a nawet wieków, skłania do ostrożności. Przy bliższym poznaniu, obrazy postaci i przedsięwzięć komplikują się, ukazując wpływy przeciwstawnych procesów literackich, labilność ocen krytycznych, gęstość materii historycznej i wagę rozpalonych emocji. Zgromadzone w jednym miejscu przekłady ulegają elektronicznej kompresji epok i stylów, stają się też swoistymi beneficjentami wirtualnej demokratyzacji zasobów. Bez względu na swoją indywidualną historię, liczbę zachowanych egzemplarzy i (nie)życzliwość recenzentów, wszystkie odpowiadają w ten sam sposób na przywołanie z klawiatury. To cyfrowe życie po życiu archiwów nadaje nowy sens wysiłkom tłumaczy, których prace stają się unikatowym lustrem czasów i środowisk.

Anna Cetera-Włodarczyk

Publikacje elektroniczne

Anna Cetera-Włodarczyk, Alicja Kosim, Polskie przekłady Shakespeare’a w XIX wieku. Część 1. Zasoby, strategie, recepcja, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2019

Pobierz plik PDF

Anna Cetera-Włodarczyk, Alicja Kosim, Polskie przekłady Shakespeare’a w XIX wieku. Część 2. Wybór tekstów, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2019

Pobierz plik PDF