Leon Ulrich
Leon Ulrich (1811–1885) belonged to the generation of the November Uprising (1830–1831), for whom a decision made in early youth often shaped the rest of their lives. He was born in Urzędów, where his father was the postmaster. He studied at the Piarist college in Opole, and then in Lublin. From 1828 he was a student at Warsaw University. After the outbreak of the November Uprising he served in the National Guard (Gwardia Narodowa), and then in the 5th Battery of Polish Foot Artillery. In February 1832 he travelled to Galicia (a region in partitioned Poland, then under Austrian control), and then to France, where he finally settled in Bordeaux. He led a solitary life, maintaining little contact with the elite milieu of Polish exiles in Paris, whose political outlook he did not share. He worked as a teacher and a private tutor, and translated texts from English, Greek and Latin. He was the only translator of his time to tackle the complete dramatic works of Shakespeare. Twenty-two of his translations are included in Józef Ignacy Kraszewski’s collected edition (1875–1877) to plug the gaps left by other translators, Stanisław E. Koźmian and Józef Paszkowski. A complete edition of Ulrich’s collected translations was not published until 1895, ten years after his death.
Ulrich’s translations profoundly influenced the emerging translation norms relating to Shakespeare in Polish. Ulrich retained the varied metrics of the original (and the division into verse and prose), translating the English iambic pentameter into unrhymed 11-syllable lines. Compared with other 19th-century translators, Ulrich cuts a versatile figure, at ease in all dramatic genres, and unusually attuned to the evolution of Shakespeare’s own style. His approach was aimed at publication in a literary series with annotations, free from the practical demands of the contemporary stage.
Ulrich worked on the translations for over thirty-five years, often returning to earlier versions, sometimes after an interval of many years. His work reached the publishers in a highly finished state. One disadvantage of this approach was that there was no immediate reaction to his work, which appeared in print after a significant delay. Conscious of the number and variety of translations already available, Ulrich became increasingly convinced of the worth of a collection of translations united by a single approach. With respect to the Polish reception of Shakespeare, that would mean a collection of his own translations. His literary endeavours lacked, however, appropriate patronage that would allow him systematically to work on his translations.
To begin with, appraisals of Ulrich’s work laboured under the misconception that his plays appeared in Kraszewski’s edition because he had willingly taken on the thankless task of translating plays that had not yet been taken up by the other translators. In reality, Ulrich had already translated plays selected for the volume, and he took badly the decision of the publishers not to use his versions. Many critical conclusions were also informed by hasty assumptions about Ulrich’s biography, criticising him for having lost contact with the living Polish language and accusing him both of philological pedantry and expressive inadequacies. With the passage of time, critical opinion turned in his favour, recognising that his diction and style were strictly subordinated to the poetics of the original across the full range of genres and periods.
Apart from their great artistic merit, the fate of Ulrich’s translations was decided above all by their inclusion in Kraszewski’s edition, which occupied a central place in the Polish reception of Shakespeare, confirming the three contributing translators as fixtures in the canon. Ulrich’s translations formed the basis of many 19th- and 20th-century theatrical productions. The contemporary stage viewed them as excellent starting points and the translations were adapted or compiled with other versions. Ulrich’s translations were republished numerous times and re-edited in post-war editions of canonical translations. There is not yet a monograph on the subject, but quotations from Ulrich’s translations have frequently been invoked in illustrative and comparative contexts.
Bibliography of translations
William Shakespeare, Król Henryk IV. Część 2, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 147–201.
William Shakespeare, Król Henryk V, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 209–264.
William Shakespeare, Król Henryk VI. Część I, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 271–317.
William Shakespeare, Król Henryk VI. Część II, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 325–377.
William Shakespeare, Król Henryk VI. Część III, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 385–437.
William Shakespeare, Król Henryk VIII, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 521–573.
William Shakespeare, Tymon Ateńczyk, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 273–319.
William Shakespeare, Troilus i Kressyda, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 409–469.
William Shakespeare, Cymbelin, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 475–539.
William Shakespeare, Antonijusz i Kleopatra, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy Warszawa 1875, s. 683–746.
William Shakespeare, Tytus Andronikus, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 749–783.
William Shakespeare, Perykles, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 789–834.
William Shakespeare, Miarka za miarkę, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 161–209.
William Shakespeare, Komedya omyłek, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 217–250.
William Shakespeare, Wiele hałasu o nic, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 255–301.
William Shakespeare, Stracone zachody miłości, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 307–355.
William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 465–513.
William Shakespeare, Wszystko dobre, co kończy się dobrze, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 581–635.
William Shakespeare, Wieczór Trzech Króli, czyli co chcecie, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 643–693.
William Shakespeare, Zimowa powieść, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 709–763.
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, G. Gebethner i Spółka, Kraków Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Król Jan, Król Ryszard II, Król Henryk IV. Część I, Król Henryk IV. Część II].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Król Henryk V, Król Henryk VI. Część I, Król Henryk VI. Część II].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Król Henryk VI. Część III, Król Ryszard III, Król Henryk VIII].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 4, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Hamlet, Król Lear (Lir)].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 5, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa, 1895 [Romeo i Julia, Otello, Macbeth].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 6, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Koryolan, Antoniusz i Kleopatra].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 7, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Juliusz Cezar, Troilus i Kressyda, Perykles].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 8, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Cymbelin, Tymon Ateńczyk, Tytus Andronikus].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 9, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Figle kobiet, Kupiec wenecki, Ugłaskanie sekutnicy].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 10, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Jak wam się podoba, Komedya omyłek, Wszystko dobre co się dobrze kończy, Dwaj panowie z Werony].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 11, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Burza, Wiele hałasu o nic, Wieczór Trzech Króli, Miarka za miarkę].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 12, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Stracone zachody miłości, Sen nocy letniej, Zimowa opowieść].
William Shakespeare, Burza, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 1, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Figle kobiet, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 1, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Kupiec wenecki, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 3, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 4, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Wieczór Trzech Króli, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 4, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Zimowa powieść, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 5, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 5, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Król Henryk IV, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 6, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Król Ryszard III, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 8, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Król Henryk VIII, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 8, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Cymbelin, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 11, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Troilus i Kressyda, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 12, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Tytus Andronikus, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 12, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Tymon Ateńczyk, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 12, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.