Stanisław Egbert Koźmian
Stanisław Egbert Koźmian (1811–1885) był publicystą, tłumaczem i krytykiem literackim. Urodził się w 1811 r. w majątku we Wronowie koło Lublina, zmarł w 1885 r. w Poznaniu. Był bratem stryjecznym Andrzeja Koźmiana, również tłumacza Shakespeare’a. Studiował na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczył w powstaniu listopadowym, po jego upadku udał się na emigrację. W latach 1833–1849 mieszkał w Anglii, gdzie aktywnie działał na rzecz sprawy polskiej. W 1849 r. wrócił do kraju i kierował redakcją „Przeglądu Polskiego”. Od 1857 r. był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a od 1873 r. – członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Dorobek literacki Koźmiana obejmuje przede wszystkim wiersze, przekłady z angielskiego i publicystykę.
Koźmian przetłumaczył siedem sztuk Shakespeare’a ogłoszonych w trzech tomach w latach 1866–1877. Były to Król Lyr, Sen nocy letniej oraz Dwóch panów z Werony (w tomie I), Ryszard II i Król Jan (w tomie II) oraz obie części Henryka IV. Tłumaczenia te przedrukowano w edycji pod redakcją Józefa Ignacego Kraszewskiego z lat 1875–1877.
W 1837 r. Koźmian i Leon Ulrich postanowili przełożyć wszystkie dzieła Shakespeare’a. Realizacja przedsięwzięcia pochłonęła z przerwami trzydzieści lat, głównie z powodu braku wydawcy dla serii. Koźmian tłumaczył nierymowanym jedenastozgłoskowcem, z zachowaniem podziału na prozę i wiersze. Początkowo stosował kontrowersyjną zasadę fonetycznego zapisu angielskich nazw własnych, od której jednak odstąpił. Łagodził tekst w miejscach, które uznawał za wulgarne lub nieprzyzwoite, zwykle przez zastąpienie bądź elipsę. Przekłady opatrywał rozbudowanym komentarzem, w tym objaśnieniami odniesień kulturowych, które zwykle tłumaczył dosłownie. Wierność semantyczną przedkładał nad eufonię tekstu. Jego tłumaczenia należały do nurtu przekładów polemicznych, ostatecznie zajęły trwałe miejsce w polskim kanonie szekspirowskim.
Samodzielne wydanie przekładów z lat 1866–1877 doczekało się nielicznych, lecz przeważnie bardzo przychylnych recenzji. Krytycy doceniali wierność przekładów Koźmiana, choć negatywnie odnosili się do jego strategii tłumaczenia nazw własnych. O trwałym miejscu przekładów Koźmiana w polskiej recepcji Shakespeare’a zdecydowało przede wszystkim włączenie ich do edycji Józefa Ignacego Kraszewskiego, obok tłumaczeń Józefa Paszkowskiego i Leona Ulricha. W tym kontekście Koźmian uznawany był niekiedy za najlepszego polskiego tłumacza Shakespeare’a. W XX wieku opinie krytyków były mniej pochlebne, przy czym zarzuty zwykle dotyczyły braku należytej elastyczności, spowodowanego nadmiernym skupieniem na warstwie znaczeniowej opatrywanego przypisami tekstu. Zgodnie doceniano jednak wartość merytoryczną komentarzy tłumacza.
Przekłady Koźmiana były wielokrotnie wznawiane w dwudziestowiecznych edycjach przekładów kanonicznych. Stały się podstawą licznych inscenizacji teatralnych w XIX i XX w. oraz przedmiotem analiz przekładoznawczych.
bibliografia przekładów
[William Shakespeare], Dzieła dramatyczne Szekspira, tłum. Stanisław Koźmian, T. 1, Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1866 [Sen nocy letniej, Król Lyr, Dwaj panowie z Werony].
[William Shakespeare], Dzieła dramatyczne Szekspira, tłum. Stanisław Koźmian, T. 2, Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1869 [Król Jan, Król Ryszard Drugi].
[William Shakespeare], Dzieła dramatyczne Szekspira, tłum. Stanisław Koźmian, T. 3, Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1877 [Król Henryk Czwarty. Część I, Król Henryk Czwarty. Część II].
William Shakespeare, Król Jan, tłum. Stanisław Koźmian [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 6–42.
William Shakespeare, Król Ryszard II, tłum. Stanisław Koźmian [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 48–87.
William Shakespeare, Dwaj panowie z Werony, tłum. Stanisław Koźmian [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 55–95.
William Shakespeare, Sen nocy letniej, tłum. Stanisław Koźmian [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 363–402.
William Shakespeare, Król Ryszard II, tłum. Stanisław Koźmian [w:] Henryk Biegeleisen (red.), Dzieła Williama Szekspira, T. 3, Dramaty królewskie, Księgarnia Polska, Lwów 1895, s. 85–165.
William Shakespeare, Sen nocy letniej, tłum. Stanisław Koźmian [w:] Henryk Biegeleisen (red.), Dzieła Williama Szekspira, T. 5, Dramaty fantastyczne, Księgarnia Polska, Lwów 1895, s. 3–67.
William Shakespeare, Dwaj panowie z Werony, tłum. Stanisław Koźmian [w:] Henryk Biegeleisen (red.), Dzieła Williama Szekspira, T. 6, Komedye, Księgarnia Polska Lwów 1895, s. 87–155.
William Shakespeare, Dwaj panowie z Werony, tłum. Stanisław Koźmian [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 1, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Sen nocy letniej, tłum. Stanisław Koźmian [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 3, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Król Ryszard II, tłum. Stanisław Koźmian [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 5, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.