Andrzej Koźmian

Andrzej Koźmian (1804–1864) pochodził z rodziny o imponujących tradycjach literackich. Był synem Kajetana Koźmiana, czołowej postaci polskiego klasycyzmu i stryjecznym bratem Stanisława Egberta Koźmiana, również tłumacza Shakespeare’a. Jego syn Stanisław (1836–1922) współtworzył wielkie osiągnięcia teatru krakowskiego, był politykiem i publicystą. Koźmian był uczestnikiem powstania listopadowego, wspierał również powstanie styczniowe. Administrowanie majątkami łączył z aktywnością literacką. Pracował tylko nad jednym przekładem Shakespeare’a – Makbetem (1857). Pozostawił wiele rękopisów prac, dramatów, zbiorów przysłów, z których część opublikował pośmiertnie jego syn.

Koźmian z przerwami dopracowywał przekład przez blisko trzydzieści lat. Tłumaczył rymowanym trzynastozgłoskowcem, przestrzegając neoklasycystycznej dykcji. Deklamacyjny charakter tłumaczenia miał sprzyjać recepcji teatralnej, gdzie wciąż jeszcze wykorzystywano wzorce sceniczne z początku wieku. Koźmian swobodnie sięgał po inflację, łagodził semantykę oryginału i interpolował objaśnienia. Nie dbał o przychody ze sprzedaży przekładu, zależało mu jednak, aby tłumaczenie trafiło do czytelników we wszystkich częściach dawnej Rzeczypospolitej. Zabiegał i zasadniczo pozyskał kuluarową przychylność wybitnych postaci ówczesnej kultury. Ten typ mecenatu nie uchronił go jednak przed bezwzględnymi sądami późniejszych krytyków, z którymi nie łączyły go więzy rodzinne lub środowiskowe.

Przekład nie wszedł do głównego nurtu recepcji Shakespeare’a jest jednak jednym z najbardziej poruszających i najlepiej udokumentowanych przykładów rozminięcia się strategii tłumaczenia z wymogami współczesności. Tłumaczenie latami udoskonalane i odczytywane we wpływowych gremiach zyskało kruchą aprobatę formacji zstępującej, którą kolejne pokolenie przenicowało. Koźmian jest najbardziej spóźnionym tłumaczem Shakespeare’a w XIX wieku.

Bez względu na sądy krytyków, przekład cieszył się powodzeniem w teatrze, gdzie w latach 1859–1880 grywano go we Lwowie (premiera w 1859 r.), Krakowie, Kaliszu i Poznaniu, co pośrednio dowodzi, że opublikowany kilkadziesiąt lat wcześniej, stanowiłby silną konkurencję dla neoklasycystycznych przeróbek, które władały sceną na pierwszych etapach recepcji. Tłumaczenie nie było wznawiane.